باغ فين يكي از زيباترين و معروف ترين باغ هاي ايراني به شمار مي رود كه از آن به عنوان نمونه كامل باغ سازي ايراني ياد مي شود.از گذشته هاي بسيار دور، منطقه فين به واسطه چشمه روح افزايي كه در آن جريان دارد مورد توجه حاكمان و پادشاهان بوده است. شكل گيري باغ فين در محل جديد خود به دوران صفويه و پس از زلزله سال 982 ه.ق مربوط مي شودکه ساختمان هشتي ورودي و سردر، كوشك مياني، حمام صفوي و برج و باروي باغ در اين دوره شكل مي گيرد. پس از آن در دوران زنديه عمارت خلوت كريم خاني در مجاورت باغ احداث مي شود و شهرياران قاجار نيز به فراخور، بخش هايي نظير؛ شترگلوي فتحعلي شاهي، حمام قاجار، تالار شاه نشين، خلوت نظام الدوله و عمارت بادگير (كتابخانه فعلي) را به باغ مي افزايند. در دوران معاصر نيز الحاقاتي به مجموعه باغ فين اضافه مي گردد.

باغ فين در سال1314 به شماره 238 در فهرست آثار ملي ثبت و در سال 1390 به همراه هشت باغ تاريخي ديگر با عنوان باغ ايراني به شماره 1372 در فهرست ميراث جهاني قرار گرفت.

مهندسي آب و ماجراي شهادت اميركبير از مهمترين دلايل معروفيت باغ به شمار مي رود.

كوشك صفوي (شترگلوي شاه عباسي):

كوشك به قصر کوچکي گفته مي شود كه معمولاً در مركز باغ ايراني و در محل تلاقي محور اصلي طولي و عرضي قرار مي گيرد. كوشك مركزي باغ در دوره شاه عباس اول به منظور تفريح و تفرج، برگزاري مراسم جشن و بارعام در دو طبقه ساخته مي شود و در دوره شاه صفي عمارت زيباي كلاه فرنگي بر فراز آن الحاق مي گردد كه امروزه اثري از آن وجود ندارد. كوشك صفوي از جمله كوشك هاي چهار ضلعي مي باشد و فضاي آن بگونه اي طراحي شده كه بر چهارسوي باغ گشوده مي شود (معماري برون گرا). وجود حوض در مركز اين عمارت فضايي دلنشين را ايجاد كرده است، بگونه اي كه آب در حوض بصورت خودجوش (مظهر چشمه) تجلي مي كند درحالي كه آب به صورت طبيعي و با استفاده از شيب زمين از تقسيم گاه آب (چشمه زنانه) از طريق كانال زيرزميني به داخل حوض جريان مي يابد.

برج و باروي باغ (حصار محيطي):

از خصوصيات بارز باغ فين، برج و باروي مستحكم آن است كه باغ را بصورت باغ قلعه در آورده است. با ديدن برج و باروي باغ فين علاوه بر اين كه استحكام و ايمني بالاي باغ را در نظر مي آورد شكوه و جلال شاهانه آن را نيز در ذهن متبادر و آن را از ساير باغ هاي معمولي متمايز مي سازد. در دوران صفويه (دوران شكل گيري باغ) حصار اصلي باغ به همراه 4 برج احداث مي شود ولي در دوره هاي بعد تغييراتي در شكل و فرم آن ايجاد مي گردد و حتي برج جنوبي باغ به دلايل نامعلومي به كلي تخريب مي گردد و نيز در دوران قاجار با افزوده شدن بخش هايي نظير؛ خلوت نظام الدوله و اصطبل 3 برج به حصار محيطي باغ افزوده مي گردد.

حمام ها:

در ضلع شرقي و در پشت حصار اصلي باغ دو باب حمام (كوچك و بزرگ) در مجاورت يكديگر قرار دارند كه به لحاظ پيشينه تاريخي آن ها، به حمام هاي صفويه و قاجاريه معروف مي باشند. هر دو حمام مانند ساير حمام هاي قديمي (گرمابه ها) بعد از گذر از ميان در (راهرو ارتباطي) به بينه (رختكن) و سپس از آن جا به گرمخانه (صحن حمام) وارد مي شوند كه در آنجا خزينه آب گرم و حوض هاي ديگر وجود دارد. فضاي حمام به گونه اي بوده كه عموم نيز مي توانستند بدون وارد شدن به باغ از آن استفاده كنند. امروزه دو حمام به هم متصل گرديده و درب هايش از بيرون باغ بسته مي باشند. در سال 1268 ه.ق اميركبير، رادمرد بزرگ تاريخ ايران در حمام كوچك به شهادت رسيدند و ديگر از آن زمان به بعد باغ فين به حمام فين شهره مي باشد.

عمارت هشتي ورودي و سردر:

ساختمان هشتي ورودي و سردر در زمان شكل گيري باغ (دوران صفويه) در دو طبقه ساخته شده است كه در ادوار مختلف تغييراتي در شكل و فرم آن صورت پذيرفته است. اين بنا از يك طرف به واسطه حضور در فضاي هندسي و خالص باغ و از طرف ديگر نقش كاركردي آن- ورود، پذيرايي و تشريفات- حائز اهميت مي باشد. عمارت سردر مشتمل بر تالار وسيع و ايوان هايي است كه عمارت را بر چهارسوي باغ مشرف مي سازد

خلوت كريم خاني:

در دوره كريم خان زند، در مجاورت باغ و در جبهه جنوب غربي آن مجموعه اي متشكل از خلوت و چند بناي ديگر ساخته شد كه امروزه حيات خلوت كريم خاني تعمير و مورد بهره برداري قرار گرفته است. اين اندروني مشتمل بر حياط كوچكي است كه دو سوي آن را اتاق هاي تودرتو احاطه كرده اند. دسترسي به اين مكان علاوه بر دري كه رو به باغ باز مي شود از معبر عمومي نيز ممکن مي شود. در حال حاضر از اين مكان به عنوان مهمان سراي اداره ميراث فرهنگي استفاده مي شود.

شترگلوي قاجاري:

اين بنا از الحاقات دوران قاجار مي باشد. فتحعلي شاه قاجار به دليل دلبستگي فراواني كه به صفاي باغ فين و چشمه سليمانيه داشت به حاج حسن خان صدر اعظم اصفهاني دستور داد تا باغ فين را كه در اثر زلزله سال 1192 ه.ق تخريب گرديده بود به بهترين وجه تعمير و تزئين نمايد. در همان زمان بود كه شترگلوي قاجاري در قسمت جنوبي باغ احداث گرديد. اين بنا متشكل از صفه شاه نشين، حوضخانه، حيات خلوت ها و اتاق هاي مجاور آن مي باشد. از جذابيت هاي اين فضا نقاشي هاي با شکوهي است كه ساختمان را مزين نموده است

حوض جوش:

از نمونه هاي تحسين برانگيز مهندسي آب در داخل باغ فين، حوض جوش مي باشد كه از الحاقات دوران قاجار به شمار مي آيد. اين حوض داراي يكصد و شصت حفره مي باشد. مكانيزم اين حوض بگونه اي طراحي شده است كه جوشش آب از هشتاد حفره انجام مي پذيرد و از هشتاد حفره ديگر، آب به داخل حوض فرو مي رود و از طريق تنبوشه هاي سفالي به سمت حوض دوازده فواره سرازير و باعث به كار افتادن فواره هاي آن مي شود .

اتاق شاه نشين:

تالار سرپوشيده و اتاق هاي گوشواره آن از الحاقات دوران قاجار به شمار مي آيد. در همان دوران به منظور بالاتر بردن كيفيت بصري جلوي اتاق شاه نشين حوض جوش و حوض دوازده فواره ساخته مي شوند. از ديرباز از تالارهاي بزرگ سرپوشيده به منظور پذيرايي از مهمانان استفاده به عمل مي آمده است كه از اين رو به آن شاه نشين اطلاق مي گردد. اين اتاق به واسطه داشتن 5 در (پنجره) مشرف به حياط به اتاق پنج دري و به دليل بازشوهاي كشويي عمودي آن به اتاق ارسي نيز معروف است.

خلوت نظام الدوله:

در سال 1242 ه.ق. حاج علي محمد خان صدر اصفهاني ملقب به نظام الدوله (داماد فتحعلي شاه) به حاكميت كاشان منصوب گرديد. ايشان باغ فين را به عنوان محل سكونت و ديوانخانه برگزيدند. از اين رو در ضلع غربي و در خارج از محدوده اصلي باغ به منظور اندروني و حرمسراي خويش عمارت جديدي احداث نمودند كه به خلوت نظام الدوله شهره يافت. امروزه موزه ملي كاشان برروي بخشي از مخروبه هاي نظام الدوله قرار گرفته است و تنها هشتي ورودي و بخشي از اتاق هاي پشت موزه از آن باقي مانده است.

اصطبل:

در مجاورت موزه بر روي جداره شرقي محوطه پاركينگ، آثاري از يك اصطبل مشهود مي باشد كه از آن در متون تاريخي ذكري به ميان نرفته است ولي از معدود مستندات موجود طرحي است كه ماكسيم سيرو در كتاب كاروانسراهاي ايران و ساختمان هاي كوچك ميان راه از آن كشيده است كه اين موضوع مستلزم تحقيقات و كاوش هاي باستان شناسي مي باشد ولي در مجموع گمان مي رود كه پيشينه آن با خلوت نظام الدوله هم دوره باشد .

تقسيم گاه آب (چشمه زنانه):

آب چشمه پس از طي مسافتي حدود 2 كيلومتر و گذر از 17 حلقه چاه به مظهر قنات (چشمه سليمانيه) كه در پشت باغ قرار دارد وارد مي گردد. شاه عباس جهت طراحي اوليه باغ فين جايگاه باغ را همجوار مظهر قنات در نظر مي گيرد تا باغ اولين مكاني باشد كه آب چشمه به آن وارد مي گردد. بالغ بر يك سوم آب چشمه قبل از ورود به محوطه باغ به اين مكان وارد شده و سپس از طريق كانال هاي زيرزميني به حوضهاي شترگلوي صفوي، شترگلوي فتحعلي شاهي و حوض جوش هدايت مي شود. در قديم، اين فضا به چشمه زنانه معروف بوده ولي امروزه ساختار فضايي آن تغيير شكل و تغيير كاربري يافته است.

موزه ملي كاشان:

در سال 1337 شمسي گروهي از شخصيت هاي كاشاني و نطنزي گرد هم مي آيند و پس از تشكيل انجمن حفاظت آثار باستاني كاشان و نطنز تصميم مي گيرند موزه ملي كاشان را در ضلع غربي باغ و بر روي مخروبه هاي خلوت نظام الدوله (داماد فتحعلي شاهوحاكمكاشان) احداث نمايند. تا اينكه در سال 1346 شمسي به همت و كمك هاي دوست داران فرهنگ و هنر، موزه ملي كاشان راه اندازي مي شود.

كتابخانه و الحاقات مجاور آن:

ساختمان كتابخانه (عمارت بادگير) در ضلع شرقي باغ بنا گرديده است. از اين ساختمان در متون تاريخي ذكري به ميان نرفته است ولي آنچه مسلم است در دوران قاجار در دو سوي محور عرضي باغ، عمارت هاي خلوت نظام الدوله و ساختمان كتابخانه به باغ الحاق مي گردد كه از لحاظ ساختار فضايي- كالبدي، محور عرضي باغ از اهميت بيشتري برخوردار مي شود. از سال 1334 شمسي، از اين بنا به منظور تاسيس كتابخانه عمومي اميركبير مورد استفاده قرار گرفته است.