زري بافي

کاشان از عمده ترین مراکز زری ‌بافی و از پیشگام‌ ترین مناطق ایران زمین در عرصه این هنر به شمار می‌رود که با بهره‌مندی از استادان و هنرمندان برجسته از دیرباز قطب زری‌ بافی محسوب می‌شده است . این هنر دارای عنوان مهر اصالت یونسکو و نشان ملی مرغوبیت صنایع دستی در رشته زری‌ بافی است که قدمت بیش از 2000 سال دارد . کاشان تنها شهری است که در آن کارگاه ‌های خصوصی زری ‌بافی وجود دارد و هم اکنون هشت دستگاه زری‌ بافی فعالیت مشغول هستند . در حال حاضر پارچه‌ های تولیدی کارگاه‌های زری ‌بافی کاشان از مرغوبیت و ظرافت بسیار بالایی برخوردار است و از آنان بیشتر به عنوان تابلوهای نفیس استفاده می شود .

کاربرد پارچه زری بیشتر در زمان‌های گذشته برای لباس شاهان و درباریان استفاده می‌ شده و بعدها به عنوان هدایای پادشاهان به سایر حکما و یا برای پرده ‌های کاخ ها استفاده می شده است . قدمت زری ‌بافی در ایران به دوره ساسانیان می ‌رسد و این فن در دوران صفویه به اوج خود رسید . پارچه ‌های زری در دوره ساسانیان به قدری مورد توجه بوده که از همه دنیا خواستارخرید آن بوده‌اند و وقتی به ایران سفر می‌ کردند بهترین هدیه و سوغات قطعه‌ای از پارچه زری بوده است . با روی کار آمدن صفویان یک بار دیگر به هنرهای ملی کشور جان تازه‌ای دمیده شد و در نتیجه تشویق و ترغیب سلاطین هنرپرور صفویه از جامعه هنرمندان و صنعتگران زری‌ بافی نیز به سرحد کمال رسید و در کاشان نیز کارگاه‌های زری ‌بافی رونق گرفت و به تولید انواع پارچه‌های زربفت پرداختند . اهمیت عمده زری‌ها این دوره بیشتر طرح و رنگ‌های نباتی است که روی ابریشم بکار رفته است . کاشان شهری با تمدن 8000 ساله ، با گواهی نام معتبری چون محوطه باستانی سیلک که یکی از قدیمی‌ ترین سکونت‌گاه های بشر در فلات ایران به شمار می‌آید . در محوطه سیلک تعداد قابل ملاحظه‌ای حلقه‌های دوک‌ مانند که از گل رس پخته و سنگ ساخته شده کشف شده است . همچنین از جمله آثاری که دلالت بر وجود پارچه در این دوران دارد ، دسته چاقویی است که انسان این عصر را نشان می دهد ، با شبه کلاهی بر سر و لنگی که به دور کمر بسته شده است . این دسته چاقو مشخص می کند که انسان ساکن ایران در 4200 سال پیش از میلاد دیگر از پوست حیوانات به طور طبیعی استفاده نمی کرده است . بلکه از پشم ، پارچه هایی می بافته و آنها را لنگ وار بدون تصرف و با برش بسیار ساده به دور کمر می پیچیده است . وجود درخت های توت فراوان در شهر کاشان نشان از گذشته پر بار این شهر دارد که در زمینه پرورش کرم ابریشم و تولید نخ ابریشم فعالیت می‌کرده‌اند و وجود کارگاه‌ های پرورش کرم ابریشم ، پیله‌کشی ، ورتابی ، چله‌دوانی ، کلیاب‌کشی و رنگرزی پشتوانه بزرگی برای صنایع نساجی کاشان بوده که علاوه بر فراهم کردن امکانات اولیه صنعتگران و بافندگان نیاز آنان را از دیگر شهرها مرتفع می‌کرده است .

بازار بزرگ کاشان مکانی برای مبادلات و تجارت تاجران و محصولات نساجی بوده و هنوز هم بازار رنگرزها ، ابریشم ‌باف‌ها ، رفوگران ، فرش فروش‌ها ، فروشندگان خامه و رنگ در بازار کاشان به فعالیت خود مشغول هستند و یک سرا معروف بازار کاشان به سرای زرکش‌ها معروف است که در آنجا نخ طلا و نقره تولید می‌کردند که نمونه آن را در هیچ کدام یک از شهرهای ایران نمی‌توان یافت . تا اواسط دوره قاجار در کاشان بیش از 40 نوع پارچه تولید می‌شده که به دلایلی مانند ورود پارچه‌های ماشینی به بازار و عدم حمایت دولت ‌های حاکم بسیاری از این محصولات به فراموشی سپرده شده است .

چگونگی تهیه مواد اولیه پارچه زری‌بافت و کار دستگاه بافت آن

این بافته سنتی نیز مانند بسیاری از پارچه های سنتی از دو گروه نخ تارو پود تشکیل شده است . در زری بافی سنتی هم نخ تار و هم نخ پود از جنس ابریشم بوده و وقتی پارچه بافته میشود از شفافیت و لطافت خاصی برخوردار میشود . برای بافت این پارچه از رنگ بندی پیچیده ای استفاده نمیکنند . برای نخ تار در نهایت از دو رنگ و برای نخ پود از شش رنگ استفاده میشود . از جمله نکات مهم در بافت پارچه زربفت استفاده از نخهای نازک طلا و نقره است . عامل دیگر پیچیدگی طرح و نقش پارچه است که به کمک همان چند رنگ تولید میشود .

ساختمان دستگاه زریبافی بسیار ساده و از آلات چوبی ساخته میشود . با هر دستگاه به طور معمول دو نفر کار میکنند یک نفربافنده زری و دیگری شاگرد او که به گوشواره کش ملقب است . کار گوشواره کش بالا و پایین بردن تختههایی است که از قبل نقشهها روی آن نقش بندی شده است و در قسمت بالای دستگاه نصب است و به این وسیله نقشها به طرف بافنده هدایت میشود . در اغلب موارد زمینه یا بوم پارچه زری ازنخ ابریشم است و نخ گلابتون جز نخ های پود می باشد . تزیینات این زری‌ها بیشتر نقوش شکارگاه ، شعر و انواع نقوش شاه‌ عباسی و اسلیمی و درختان مانند سرو و نارون است که روی آنان دیده می‌شود .