کاروانسرای گمرگ

سرای گمرک یا سرای خان ، مانند دیگر بناهای قدیمی بازار کاشان به دوره قاجاریان تعلق دارد و در جناح شمالی بازار بزرگ ، نزدیک به میدان سنگ ( میدان فیض یا میرعماد ) واقع شده و بانی آن آقا شریف ضرابی بوده است . درباره وجه تسمیه آن گفته اند : « در دوره قاجار ، که گمرک محلی و ولایتی معمول بود ، چون دفتر مرکزی گمرکات کاشان در سرای شریف خان دایر گردیده بود ، از آن جهت ، به سرای گمرک مشهور گشته است . همچنان که نخستین محل پست خانه شهرستان هم در این کاروانسرا تأسیس شده که تا اوایل مشروطیت نیز در آنجا بوده است "  تزئینات به کار رفته در آن شامل کاشی هفت رنگ ، معقلی ، نقاشی و تزئینات آجری می باشد .

سرای شریف‌ خان یا گمرک دارای سه طبقه می‌باشد:  طبقه اول زیر زمین‌های تابستانی ، حجرات و انبارها . طبقه دوم که متجاوز از یک متر از کف صحن کاروان‌ سرا مرتفع‌تر است ، حجرات تاجر نشین با صندوق‌خانه و راهرو و یک ایوان بلند سرتا سری جلو حجرات تا چهار سمت ساخته شده است . طبقه سوم بالا خانه ‌هایی است که جلو هر یک هم ایوان مسقفی بنا کرده اند . از مزایای این کاروا‌سرا آن است که پشت بغل ‌های حجرات با کاشی‌ های منقش تزیین ‌یافته و تصاویر آن‌ها هر یک مجلس علی‌حده از بزم ‌و ‌رزم و شکارگاه و مسابقه کشتی‌گیران و غیره بوده ، ولی اغلب آن‌ها فروریخته مگر تصاویر چند مجلس که هنوز باقی و نماینده وضع اولیه آن‌ها می‌باشد .

در اصلی آن ، به وسیله دالان بلندی به بازار بزرگ نزدیک به ضرابخانه قدیم کاشان باز می‌شود . یک راهش ، دالان ورودی 33 متری کاروان ‌سرا از ضلع غربی میدان سنگ است که با دو نورگیر روشنایی آن تأمین می‌شود . در درازای آن یک هشتی بزرگ و 12 حجره ساخته شده و به همین تعداد نیز بالاخانه ‌هایی که همگی متروک‌اند ، اما ظاهرأ یکی دو تا از حجره ‌های هم‌کف کم و بیش آثاری از تردد صاحب حجره‌های این عصر و زمانه در آن‌ها دیده می‌شود  ورودی دیگر کاروان ‌سرا به طول 25 متر با مسیری شیب ‌دار از سمت جنوب آن به بازار بزرگ منتهی می‌شود ، با هشت حجره و بالاخانه ‌هایی به همین تعداد و طاق‌های قوسی و طاق ‌بند هایی باریک که بر سطح آن‌ها هنوز قسمتی از نقاشی‌های دود گرفته‌ی دوره قاجار را می‌توان دید و البته در طرفین همین مسیر دو راه ‌پله باریک به سمت بالاخانه ‌های کاروان‌سرا وجود دارد ،  بالا خانه‌هایی که حدودأ به عدد حجره‌های طبقه وسط و احتمالأ برای استراحت شب ‌هنگام کاروانیان و آورندگان مال‌التجاره به کاشان ساخته شده است  . از 21 حجره‌ی دور تا دور کاروانسرای سه طبقه‌ی گمرک ، اکنون تنها حدود پنج یا ۶ حجره فعال‌اند . میز و صندلی‌های چوبی و حتی تلفن ‌های کهنه و قدیمی با شماره‌گیرهای چرخشیِ داخل برخی حجره‌ها به ما می‌گوید محال است اینجا حالا حالاها رنگ  تازگی به خود ببیند.

کاروان ‌سرای گمرک با این که معدود اهالی‌اش با چک‌پول و چک و سفته اصلأ و ابدأ بیگانه نیستند ، اما درهای چوبی قطور و بزرگ ورودی ، دیوارها و پایه ‌های خشتی و حتی ختایی‌های کف حیاط بوی تاریخ و تجارت و اقتصاد و معامله و داد و ستدِ عهد قدیم می‌دهند . بدون مساحت حجره‌ها ، ما با کاروان ‌سرایی زیبا و جذاب و حدودأ ۱۱۱۰ متری روبه ‌روییم که به ازای هر حجره و یک بالاخانه ، یک زیرزمین نیز ساخته شده تا احتمالأ محلی برای انبار کالاها و انباشت میوه و تره‌بار برای تابستان باشد .